Geenstijl

Knip, plak

D66-informateur Hans Wijers noemt VVD-leider Dilan Yesilgöz een feeks. Lijkt een onschuldig woordgrapje, maar er gaat een eeuwenoud systeem van vrouwenhaat, marteling en uitsluiting achter schuil – en een diepgewortelde angst voor mondige vrouwen met macht.

(...)

Deze gruwelen lijken nogal ver af te staan van het nieuwsfeitje dat vandaag passeerde: dat D66-informateur Hans Wijers VVD-leider Dilan Yesilgöz omschreef als 'de feeks van de VVD'. En natuurlijk werd de kreet gretig overgenomen op sociale media. 'De feeks van de VVD'!

Wat hebben die eeuwenoude martelingen te maken met Wijers' venijnigheidje over Yesilgöz, dat woordgrapje waar de D66-informateur en zijn appgroepje waarschijnlijk erg mee in hun nopjes waren, net zoals hun Twittervolgers? 

Veel meer dan je denkt. Feeks spreekt namelijk boekdelen over de manier waarop Wijers – en met hem hele volksstammen – naar vrouwen kijken. Het is niet de eerste keer dat Yesilgöz voor feeks is uitgemaakt, sterker nog, het is schering en inslag dat een vrouwelijke machthebber die titel krijgt opgespeld. Bij de dood van Margaret Thatcher haalde de single Ding-Dong! The Witch is Dead nummer twee in de Britse hitlijsten. De Amerikaanse oud-presidentskandidaat Hillary Clinton, ‘the Wicked Witch of the Left’, kwam op memes veelvuldig langs met puntmuts en haakneus, net als ‘Oberhexe’ Angela Merkel. Feeks staat in een lange traditie.

Pas als je de wortels van die traditie kent, begin je te horen welke bijklank het woord feeks eigenlijk heeft. Wie dat woord gebruikt, slaat een akkoord aan dat allerlei beelden en ideeën in ons wakker maakt. Het bevat een hoogconcentraat misogynie: alle (mannelijke) angsten voor ongrijpbare of machtige vrouwen worden erop geprojecteerd. En de term wordt nog altijd gebruikt om te zeggen: vrouw, ken je plaats. Achter de figuur van de feeks gaat een heel systeem van ideeën en angsten schuil – ideeën die nog altijd opspelen wanneer een vrouw zich doet gelden.

Hoewel er bij de grote feeksenjachten van de zestiende en zeventiende eeuw ook mannen en kleine kinderen werden vermoord, was 'de feeks' meestal een zij: zo’n 80 procent van de verdachten, en 85 procent van de veroordeelden, was vrouw. Sommige vrouwen waren nog sneller verdacht dan andere: wie ouder was, weduwe of alleenstaand, had een grotere kans op de brandstapel te eindigen. Net als vrouwen die ruziemaakten met de buren, zich seksueel of anderszins niet bescheiden opstelden, vrouwen met (medische) kennis, en vrouwen die uitzicht hadden op een erfenis. Mannen werden vooral slachtoffer als hun vrouw, zus of ander familielid als feeks was aangemerkt. 

Vaak waren alleen al de fysieke kenmerken van een vrouwenlichaam genoeg om je op de brandstapel te krijgen. Zo zocht men naar de aanwezigheid van een ‘duivelstiet’, waaruit de duivel, eventueel in de vorm van een pad, kat of ander dier, zijn satanische borstvoeding dronk, en die dikwijls werd herkend in een huidplooi van de labia of een uitgesproken clitoris. Menstruatiebloed zou magische krachten hebben, en er werd geloofd dat de duivel sprak door de schaamlippen van een vrouw. De vulva was, kortom, op zich al diabolisch.

De feeksenjachten waren geworteld in misogynie, sla het handboek van de feeksenjagers er maar op na. In de Malleus Maleficarum uit 1486, oftewel de ‘Hamer der heksen’, verzamelden de Elzasienner theoloog Heinrich Krämer en de Zwitserse dominicaan Jakob Sprenger alle bijgeloof en angsten over feeksen die in die tijd in Europa al bij het volk leefden, en die in de decennia daarvoor hadden geleid tot feeksenjachten.

(...)

Het is precies waar de feeksenjachten toe dienden: de vrouw haar plaats te doen kennen. Dat project is nog altijd niet voorbij. Feeks is een woord dat een concentraat aan eeuwenlange vrouwenhaat bevat, en dat haarfijn blootlegt hoe er nog altijd gekeken wordt naar vrouwen met een mening, met een leeftijd, en met macht.

Wat mij betreft mogen er veel meer van dat soort vrouwen opstaan, en daarom amuseert het me dat de feeks bezig is met een comeback. Vooral in de feministische en regenboogkleurige hoeken van het web stuit ik steeds vaker op boeken met titels als Wake the Witch en How to Become a Witch, en op sporen van een levendige handel in grimoires, kaarsen, altaarstukken enzovoorts. De feeks is steeds vaker een positief figuur, een soort ideaal van de ongetemde vrouw. 

Dilan Yesilgöz en andere opvallende vrouwen zullen de benaming ‘feeks’ nog vaak om de oren krijgen. Laat het dan maar een geuzennaam worden. Misschien moet Yesilgöz ’m ownen. Ik stel subtiele pentagram-oorbellen voor, straks bij de beëdiging van het nieuwe kabinet. Of misschien een broche in de vorm van een vogelnestje, gevuld met treurig krioelende penissen.