Geenstijl

Geen woord Arabisch bij

Okee. Dit wordt een beetje een raar topic want meestal schrijven wij over dingen die we in Woo-stukken vinden als er iets in staat waar wij het heel erg niet mee eens zijn. Maar nu: is het andersom. Wij hebben iets gevonden waar we het heel erg wel mee eens zijn. Gaat allemaal over de brief van Nederlandse ambtenaren op 20 oktober (zie update 14:31) aan het kabinet over onze steun aan Israël na de slachting door Hamas. Komt even een hele lange quote aan:

"In de brief wordt nadrukkelijk verwezen naar de ambtseed: “Wij hebben de eed of belofte afgelegd op basis van de Grondwet en worden geacht, als integer ambtenaar, om rechtvaardig te handelen.” Immers de briefschrijvers denken oprecht dat zij dit vanuit hun ambtelijke integriteit moeten doen. Daar zit de crux en daarom hebben zij dit als ambtenaar ondertekend. De meest kenmerkende passage uit de brief in dit opzicht is: "Als ambtenaren voelen wij ons geroepen om te staan voor het internationaal recht. Wij hebben de eed en belofte afgelegd op basis van de Grondwet en worden geacht, als integer ambtenaar, om rechtvaardig te handelen. De onvoorwaardelijke steun van ons kabinet aan Israeël maakt ons medeplichtig aan de humanitaire catastrofe in Gaza. Dit kunnen en willen wij niet op ons geweten hebben". Dit is een hele heftige passage en geeft een inkijk in hoe zij tegen hun ambtelijke integriteit en ambtelijk vakmanschap aankijken. Maar zij verwarren hier ambtelijke integriteit met persoonlijke integriteit. Ambtelijke integriteit vereist juist terughoudendheid van ambtenaren om zich publiekelijk uit te spreken. Binnenskamers ligt dat weliswaar anders, maar een brief schrijven met een handtekeningenactie is gewoon niet handig.

De rijksambtenaren die de oproep aan het kabinet hebben gedaan, lijken dit te koppelen aan een privéopvatting en het eigen geweten. Het gaat hier meer over persoonlijke integriteit dan over ambtelijke integriteit. Het rechtstreeks koppelen van dergelijke privéopvattingen aan integer of goed ambtenaarschap en aan de ambtseed is daarom te kort door de bocht. De ambtseed gaat over het ambtelijk handelen en het functioneren als(rijks)ambtenaar in openbare dienst. Rechtvaardig handelen gaat dan over hoe je als ambtenaar handelt en mensen behandelt. Je belooft met de ambtseed bijv. niet om als burger je buurman rechtvaardig te behandelen maar wel om als ambtenaar een burger die om een subsidie verzoekt, of die een bezwaarschrift indient tegen een overheidsbeslissing, rechtvaardig te behandelen. 
De overige aspecten van de ambtseed moeten in diezelfde functionele context worden bezien. Het gaat erom hoe je je functie als ambtenaar gaat vervullen c.q. vervult.
Een integer ambtenaar is er zich bovendien in zijn privégedrag van bewust dat hij behalve burger ook ambtenaar is en daarom in sommige opzichten beperkt is in zijn handelen en zelfs in zijn grondrechten (zoals de bijgevoegde Handreiking nader uitlegt).

Dit neemt niet weg dat ambtenaren zich veilig moeten kunnen voelen om gevoelens van onbehagen over het werk dat zij doen intern te bespreken. We hebben het hier dan over tegenspraak leveren of “je uitspreken” (tegenspraak leveren is nog steeds een betere term). Ook en misschien juist wel in gewetenskwesties. Als je hier als organisatie geen ruimte voor biedt, creëer je de mogelijke klokkenluiders van de toekomst. Vanuit de organisatie moetje tegenspraak binnen het ambtelijk functioneren dus aanmoedigen en belonen. De organisatie kan hier immers van leren.
Als ambtenaar spreek je je dan uit vanuit de betrokkenheid bij het werk dat je doet. Dit veronderstelt echter een concrete relatie met het werk dat je doet of met de dienst waarvoor je werkt. Concreter dan dat je je als rijksambtenaar vereenzelvigt met het (uitvoeren van het) kabinetsbeleid in brede zin, zoals hier gebeurt. Tegenspraak is bijvoorbeeld: de ambtenaar die bij de Belastingdienst werkt en intern beargumenteerd aankaart dat de dienst zich bij de behandeling van bezwaarschriften niet aan de wet houdt. (LOL dit voorbeeld hadden wij letterlijk ook gelinkt in dit topic, GS) Tegenspraak is niet: de ambtenaar die bij de Belastingdienst werkt en zich uitspreekt tegen het klimaatbeleid van het kabinet omdat hij zich zorgen maakt over de opwarming van de aarde. Die onderliggende zorgen zijn echt, maar het heeft niets te maken met het ambtelijk functioneren, ambtelijke verantwoordelijkheid of ambtelijke integriteit.

Waar rijksambtenaren wel last van kunnen ondervinden, is dat zij door de publieke opinie als “handlangers van het kabinetsbeleid” worden gezien. Dus wanneer kabinetsbeleid grote weerstanden oproept in de samenleving, kunnen ambtenaren en vooral rijksambtenaren daar last van hebben. Zij kunnen bijv. in hun privéleven door mensen hier ten onrechte op aangesproken worden. Ook dat is iets wat je als organisatie/werkgever moet erkennen. De verantwoordelijkheid voor het kabinetsbeleid ligt niet bij rijksambtenaren, maar bij het kabinet. Wanneer rijksambtenaren die verantwoordelijkheid wel voelen, maken ze het voor zichzelf onnodig moeilijk en zwaar. Je zou ambtenaren wellicht handvatten kunnen geven hoe hier mee om te gaan. Bijv. niet in de verdediging schieten maar uitleggen aan anderen wat je doet en waar je invloed op hebt en waarop niet."

Ja. Wat kunnen we nog zeggen behalve EENS, ook wat die klimaatbrief betreft. Dit citaat is afkomstig uit een nota, opgesteld op 23 oktober 2023 door de 'directeur Ambtenaar & Organisatie', bedoeld voor de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Alexandra van Huffelen. Haar baas, minister Bruins Slot, was in antwoord op Kamervragen echter een stuk diplomatieker uit. Oordeelt u zelf. 

Het ministerie van BZK laat aan GeenStijl weten dat er geen disciplinaire maatregelen genomen zijn tegen ambtenaren. "Wij zijn in gesprek gegaan met een aantal ambtenaren over de ontstane situatie. Die gesprekken gaven ons inzicht in de beweegreden van de desbetreffende ambtenaren. Ook hebben we de gelegenheid aangegrepen om binnen onze organisatie te werken aan een document waarin we, op basis van de bestaande regels, uitleggen hoe ambtenaren gebruik kunnen maken van hun grondrechten. Daarbij is onder meer aandacht voor de ambtenarenwet en de gedragscode integriteit rijk. Onze oproep is en blijft ook om in gesprek te gaan met de leidinggevende."

Over de nota zegt het ministerie: "In de meegestuurde nota lezen wij een analyse aan de hand van de situatie op dat moment. In de nota worden de verschillende manieren belicht waarop een ambtenaar gebruik kan maken van grondrechten. Dat vraagt om te kijken naar de verschillende rollen, die van privépersoon en als ambtenaar. Want protesteren mag het functioneren als ambtenaar niet hinderen. Belangrijk is en blijft dat een ambtenaar zich binnen de organisatie voldoende sociaal veilig voelt om signalen af te geven en daarnaast gebruik kan maken van de grondrechten die voor elke Nederlander gelden, met respect voor het functioneren van de overheid en voor de eigen functie als ambtenaar."

Beetje slappe hap zeg maar. Op de vraag van GeenStijl waarom het ministerie de eigen ambtenaren niet wijst op hun enorme denkfout antwoordt de voorlichter: "Elke Nederlander mag gebruik maken van diens grondrechten. Dat zijn dus ook het recht op demonstratie en de vrijheid van meningsuiting. Voor ambtenaren geldt hier een grote verantwoordelijkheid die náást die grondrechten ook gaat over hoe die meningsuiting zich verhoudt tot de openbare dienst of tot het eigen functioneren als ambtenaar. We zien hierin een aanleiding om met elkaar in gesprek te gaan over hoe wij binnen de bestaande kaders als Rijksoverheid ruimte beiden voor meningen en opvattingen, met respect voor ieders rol. Van een fout is dus geen sprake."

De nota hebben wij ontvangen in het kader van een WOO-verzoek naar stukken over de Israëlbrief. Dat WOO-verzoek hebben we uitgezet bij alle ministeries omdat we benieuwd waren hoe er achter de schermen over deze absurde actie wordt gedacht. Verschillende ministeries, waaronder BZK, hebben nog niet (voldoende) stukken geleverd, dus we zijn nog druk aan het procederen, maar deze wilde we u niet onthouden.

Graaft u mee?