We zijn al aan het volgende rondje referendum bezig, maar het debat over de uitslag van het Sleepwet-referendum moet ook nog gedaan worden. En stevig ook, omdat het kabinet wederom met een leeg inlegvelletje staat te wapperen.

Vorige week beloofde het kabinet de Sleepwet aan te gaan passen om tegemoet te komen aan de glasheldere kritiekpunten van de tegenstemmers. Weesgeenkees Verhoeven stond te juichen, dus dan weet je meteen dat het allemaal PR-poep is. Lege praatjes. Geen punt, geen letter, geen komma wijzigt er aan de wet, citeren we Ronald van Raak van de SP - een standpunt waar Bits of Freedom hier dieper op in gaat. Ook referendum-aanjager Amnesty Nederland is absoluut niet tevreden: 'Het delen van ongefilterde gegevens blijft mogelijk, het sleepnet staat nog overeind en aan het toezicht is niets veranderd'. Kortom. Waar de Nederlandse media en kiezers het tweede raadgevend referendum heel inhoudelijk, zuiver en in open debat tegemoet traden, probeert het kabinet de boel met liegen & bedriegen weer in de modder te rijden. Will they ever learn?

Het achtergehouden rapport van Ollongren
En dan is er nog dat CTIVD-rapport waar Kafka Ollongren een week bovenop bleef zitten. De toezichthouder signaleerde "structurele onrechtmatigheden" bij het delen van data met buitenlandse diensten, en dat rapport werd (dus) achtergehouden tot ná het referendum. De minister heeft wettelijk zes weken om te reageren op zo'n rapport, zo erkende ze bij BNR. Het is op 7 februari  aan haar gestuurd, dus had ze het op 21 maart, de dag van het referendum, uiterlijk aan de Kamer moeten sturen. Dat deed ze echter pas op 28 maart. Uit getapte metadata van het rapport blijkt bovendien dat het op 19 maart is opgemaakt. Twee dagen vóór het referendum, dus.

Het debat over de uitkomsten van het Sleepwet-referendum is vanaf 16u30 LIVE op de interactieve webcam van de Haagse Data Hoarders of via Staatssleepnet24.

Een van de gekste zinnetjes van het regeerakkoord van Rutte III, is deze: "Het nationaal raadgevend referendum heeft als tussenstap niet gebracht wat ervan werd verwacht." Die zin slaat namelijk nergens op.

Die zin wordt gevolgd door de bewering dat er "controverse" was over de (digitale) manier waarop GeenPeil de handtekeningen voor het Oekraïnereferendum heeft opgehaald. Dat is een aperte onwaarheid: wij hadden daar op voorhand keurige zwart op wit afspraken over gemaakt met de Kiesraad. Ook waren er geen 'verschillende interpretaties van de uitslag'. De kiezers wilden met ruime meerderheid de Nederlandse handtekening onder het associatieverdrag met Oekraïne uitgummen, en vervolgens ging het kabinet daar zelf interpretaties aan geven. De alinea in het regeerakkoord is, derhalve, kolder. Evenals de bewering dat het referendum niet 'heeft gebracht wat er van werd verwacht'. 

Het is niet aan de politiek om dat te interpreteren, dat is aan de kiezer. En wat er door die kiezer verwacht wordt van een referendum, daar hebben politicologen blogs, studies & rapporten vol over geschreven. We kunnen Stuk Rood Vlees wat dat betreft warm aanbevelen. Een referendum versterkt de democratie, verkleint de kloof en is niet per definitie een instrument voor nee-stemmers. Kortom. Het referendum kent een paar unieke functies. Op SRV verscheen afgelopen week ook een artikel van Martin Rosema, een van de Zeven Samurai die eind maart in de Senaat het kabinetsbesluit tot het vernielen van het referendum fileerde. Zijn slimme sneertje hierboven deed ons grinniken. Nu is zijn positie-pleidooi in leesbare gewonemensentaal op SRV gezet, en die willen we nog even apart uitlichten & aanbevelen. Want, zo kopt het stuk van Rosema voor onze instemmend knikkende hoofdjes, de motivering voor het afschaffen referendum rammelt aan alle kanten. Is wel zo.

Ook een ding. Mainstreammediërende referendumfans. Ja dat las u goed. De main stream media omarmen het donorreferendum en wij omarmen de media die het referendum omarmen.

Het is campagne immers, en voor die campagne was gisteravond een goede avond. Na het hoofdredactioneel commentaar in de Volkskrant staat ook hoofdredactioneel presentator Jeroen Pauw - van het programma 'Pauw' - achter het donorreferendum: "Gewoon handtekening zetten, dan komt dat referendum er. (...) Ik mag best zeggen dat het goed is voor de democratie, dat we een referendum hebben. Referendum punt en el is de website." Hoe kan dat toch mensen? Is het omdat ze bij de Volkskrant zo'n enorme touwtyfushekel aan D66 hebben? Omdat Pauw altijd maar weer in de schijnwerpers wil staan en er een snood plan van TMG BNNVARA achter zit? Of zou het gewoon zijn omdat ze het referendumvoorstel net als meer dan 31.000 ondertekenaars een goed idee vinden? Over die 31.000 digitale handtekeningen gesproken: in deze eerste fase zijn er slechts 10.000 nodig, maar over vier weken, als de race naar de 300.000 begint, moet IEDEREEN WEER OPNIEUW TEKENEN. Sluiten wij af met de twee vragen waarvan we hopen dat u ze de komende weken altijd en overal en de hele tijd en tot vervelens toe op feestjes, bij de voetbal en tijdens het het barbecueën gaat stellen. Bent u al donor? En hebt u al gedoneerd?

Zo druk met paaseieren zoeken, dat ze de haas over het hoofd gezien hebben dit weekend. En nu is ie los, in een race tegen de klok onderweg naar een referendum.

Oh jee, Kees Vee had nog helemaal geen idee. En ook Alexander Pechtold ziet een beetje grauw. Maar het is echt waar. Op Goede Vrijdag staken we een teen in het water om de temperatuur te voelen voor een referendum over de donorwet. Dat voelde warm genoeg, de foto's van Kiesraad-enveloppen vlogen ons om de oren. Dus we zijn de online teken-applicatie aan het afstoffen en gereed aan het maken voor inleidende verzoeken. Die hopen we later vanavond LIVE te hebben op de epische url REFERENDUM.NL. Bent u van de media, politiek of gewoon algemeen geïnteresseerd? Totdat de teken-app online komt, kunt u zich vermaken met de Donor FAQ. Plezier!

GeenStijl A/V Podcast S01E01. Audio voor op je oor en twee witte blanke bloggers in beeld voor als je netvlies daar tegen kan.

Ooooh sjiiit Wij van GeenStijl gaan ook al podcasten!? Twee boterbabbelende boosbloggers in een 2 bij 4 studiootje aan een gammel tafeltje met een kroontje d'rop. Wie de F zit daar nou op te wachten? Nou ja. Probeer het en dan weet je het. Wij van GeenStijl presenteren: Wij van GeenStijl. Over Sheik Afwas, vrijheid van meningsuiting en de spannende vraag: Komt er nog een referendum over de Donorwet?
Audio only: MP3 hierrr. Of click via SoundCloud:

Smoesje nodig om niet aan te hoeven schuiven in de IKEA-files vandaag? Kijk lekker twee uur pratende politicologen terug, die Rutte en Ollongren helemaal kapotslopen vanwege hun kiezersvrees.

Pratende politicologen. Tuurlijk klinkt dat poepsaai. Maar dat is het in dit geval niet. Dit spelletje van bestuurskundigen en rechtswetenschappers die met hun ingewikkelde vaktermen zevenenveertigletterlingo spelen met seniore senatoren terwijl Thom de Graaf de hele bijeenkomst stoïcijns zit te zwijgen, is echt wel spannender dan Heel Holland Weet Wie de Luizenmoeder is of hoe al die NPO-meuk ook mag heten. En aux serieux: dit gaat over het referendum, en de kans dat het nog gered kan worden. En daarvoor leveren deze twee uurtjes zowaar een stevig shotje Oud-Hollandsche hoop in demofobe dagen.

Zeven vlijmscherpe Samurai
De Senaatscommissie Binenlandse Zaken nodigde vorige week een zevental knappe koppen uit van wie zij wilden weten of de manier waarop het kabinet en de coalitie het referendum willen slopen, een beetje deugt. Bij normale wetten krijg je dan allemaal enerzijds en anderzijds en een beetje dit en een beetje dat, gevolgd door een ze-gaan-hun-gang-maar-conclusie. Zo niet in deze boeiende briefing. Deze zeven staatsrechtelijke samurai hakken de haastige afschaffing van het raadgevend referendum in mootjes, ergeren zich enorm dat de Tweede Kamer niet eerst een (wettelijk voorgeschreven) evaluatie van de Wrr wil doen, kraken de kiezersvrees van Kajsa en Co en springen ook nog eens allemaal op de bres voor burgerinspraak. Het is een waar genot om op deze bonuszondag terug te kijken hoe Rutte III aan alle kanten geroundhousekicked werd met voetnoten, cijferdata en gezonde democratische moraal.

Waarom dit hoop geeft in een tijd dat alle hoop in de Politieke Kaste wel zo'n beetje verdampt is, vraagt u schamper? Omdat deze experts onafhankelijk zijn en dus geen lobby bedrijven en niemand naar de mond praten (de echte meubelboulevardhaters kunnen zelfs hun position papers nog lezen), maar ook omdat de Senaat ze zelf heeft uitgenodigd en daarmee laat zien dat ze minder bloedhaast hebben om het referendum af te schaffen dan D66. En vooral: omdat de harde kritiek van de Zeven Samurai niet tegen de Oost-indisch dove Geharnaste Coalitiekrijgers van Rutte III werd geuit, maar juist is voorgelegd aan een raad van Oude Wijzen die zich er door laten informeren, er op moeten reflecteren, er over zullen delibereren en bovendien over de wapens beschikken waar het haastige harnas van de coalitie niet tegen bestand is. Zij kunnen Kajsa's kwaadaardigheid een halt toeroepen.

**De wapens van de Oude Wijzen
**De Senaat kan - basically - drie dingen doen. Ze kunnen instemmen met de intrekkingswet voor de Wrr. Dat betekent: RIP referendum, zonder kans op een referendum daarover. Daarvoor is, gerekend langs de coalitiemeetlat, een meerderheid van 38 om 37 zetels. Optie twee is dat ze oordelen dat het referendum nog geen voltooid leven heeft gehad, en de intrekkingswet verwerpen. Die kans is er eigenlijk niet, mede omdat de SGP (2 zetels) ook voor afschaffing van het referendum is. 40/35 is een kansloze verhouding.

Er is een Derde Weg: intrekking van de referendumwet, maar mét de mogelijkheid om daar een referendum over te houden. De SGP pleitte daar in de Tweede Kamer voor, omdat ze dat staatsrechtelijk zuiver vinden. De Zeven Samurai vonden dat ook. Dat zou betekenen dat er maar twee senatoren uit de partijen vvd, CDA, CU of, jawel, D66, met die voorwaarde in hoeven te stemmen om die optie een meerderheid te geven. De SGP en de Zeven Samurai hebben de deur naar zo'n Drostereferendum open gezet. Vandaar de hoop. De Senaat gaat nu eerst een vragenronde met het kabinet doen, daarna een debat met de minister en dan pas stemmen. Dat wordt vermoedelijk diep in mei.

Ons wapen: een referendum over de donorwet
Tot 27 april loopt de vierwekentermijn voor minimaal 10.000 inleidende verzoeken voor een referendum over de donorwet. Wij komen na Pasen met een teken-app, en zoeken maatschappelijke steun. De uiterst ingrijpende donorwet is in de eerste plaats een perfect persoonlijk en grondwettelijk onderwerp voor een volksstemming, maar het is ook onze laatste kans om een levende evaluatie te doen van het referendum. Het debat rond het Sleepwetreferendum, zowel publiek als in de pers, bewees al dat we het prachtige instrument steeds beter weten te bespelen. We worden collectief wijzer van referenda over belangrijke en ingrijpende wetten - en dat versterkt de democratie.

Als wij als Nederlandse kiezers in groten getale kunnen laten zien dat het referendum, het recht op inspraak en de betrokkenheid bij onze politieke besluitvorming ons aan het democratische hart gaan, is dat een extra signaal aan de Senaat dat ze Ollongren de snelle moord op het referendum  niet moeten vergeven, maar haar er juist om moeten veroordelen. Het kán. Zelfs de SGP, principieel tegen referenda, roept op om te tekenen. Wie weet stellen de Oude Wijzen in de Senaat hun eigen stemming straks zelfs wel uit om geen 'thou shallt not pass' tegen dit initiatief te hoeven roepen. 

Moeten we alleen wel zorgen dat we zo ver komen.

Wat we al schreven: niemand gaat nog naar het Malieveld om met een slordig spandoek te zwaaien of eieren te gooien naar de ME. En wie wel gaat, wordt lachend genegeerd door de gekozen vertegenwoordigers. Maar we kunnen wél digitaal, luidruchtig en vooral collectief knokken voor onze wettelijke rechten op zelfbeschikking en inspraak. Het is onze democratie. Hullie in Den Haag voeren 'm alleen maar uit. Zelfs als ze de uitslag proberen te negeren: we hebben nu al drie keer gezien dat een referendum het Torentje tot op zijn fundamenten laat trillen.

En je hoeft er je luie stoel niet eens voor te verlaten.

Yes! Amper een etmaal onderweg naar een mogelijk referendum over de wet en het donordebat begint al. Dat faciliteren we natuurlijk graag. Hieronder een gedoneerde brief, uitgenomen uit de mail:

Beste mensen van Geenstijl. Er moet me iets van het hart over het gebruik van het woord 'donorwet'.

Kijken we in het woordenboek, dan zien wij dat het woord, dat afgeleid is van het woord 'doneren', een actie inhoudt, namelijk het weggeven van iets. Synoniemen zijn 'geven' en 'afstaan'.

Het probleem met de nieuwe 'donorwet' is dan ook dat de term de lading niet dekt en zelfs misleidend is. Door de wet wordt de actie van het doneren van organen vervangen door het uitnemen van organen, waarbij de 'donor' passief blijft. De actie, het initiatief, ligt voortaan bij de overheid. Ik stel dan ook voor om voortaan de term "uitnamewet" te gaan hanteren. Met de voorgestelde wet raakt men aan het beginsel van zelfbeschikking. Immers, men maakt zelf geen keuze meer over de eigen lichamelijke integriteit, die keuze wordt in eerste aanleg door de overheid voor jou gemaakt.

Maar de wet heeft meer tekortkomingen. Wat als de beoogde 'donor', zoals één op acht mensen in onze maatschappij, een IQ heeft van onder de tachtig en derhalve niet precies weet waar hij/zij wel of niet voor tekent? Wat te doen met zwakzinnigen? Ik mis deze overwegingen in de publieke discussie. Alleen al daarom is een referendum zinnig: ik wil met die argumenten wel om de oren worden geslagen. Wat te doen met mensen die administratief analfabeet zijn? Die een fobie hebben voor alles wat met papierwerk, centrale administraties, stempels en handtekeningen te maken heeft? 

Wat te doen met mensen die gewoon geen initiatief op kunnen brengen hun eigen huis schoon te houden en hun afwas te doen, laat staan een dergelijk abstracte zaak te regelen? Wat te doen met mensen met een semi-Nederlandse status? Geldt de wet voor Nederlandse staatsburgers of ook voor, bijvoorbeeld, asielzoekers? Wat wordt er gedaan om asielzoekers van hun status op de hoogte te brengen? En als deze wet niet voor hen geldt, is er dan geen sprake van ongelijke behandeling?

Zijn de medische details voldoende uitgevent? Weet de bevolking dat bij uitname van organen eerst spierverslappers worden toegepast omdat het lichaam bij uitname vaak dermate heftig reageert dat men anders de procedure niet kan uitvoeren? Zijn mensen op de hoogte van het verschil tussen 'hersendood' en de staat waarin de individuele hersencellen ook echt niet meer leven? Want dat doen ze dus nog wel.

Zijn mensen op de hoogte van de statistiek: dat bij elke diagnose, ook die van hersendood, fouten gemaakt worden? Misschien is dat één op honderd keer, misschien één of duizend, of nog minder, maar ik kan garantie geven dat er een foutmarge is. Welke is dat? Er zijn gruwelijke verhalen verteld van mensen die na een hersendoodverklaring weer voetbal kunnen spelen.

Daarom heb ik vandaag een enveloppe op de bus gedaan om het inleidend verzoek om een referendum te ondersteunen. Want first and foremost is het van belang dat men zich bewust is van de implicatie van de wet en er is geen sterker middel om de argumenten vóór en tegen op de kaart te krijgen dan het aanjagen van de publieke discussie via een referendum.

Groeten van reaguurder Hufterst,
die zich bijzonder opwindt over de ver-D66iging van ons land

Amsterdam (Mol Media) - Sinds de nieuwe donorwet vrijdag in het Staatsblad verscheen, is op het internet veel enthousiasme gemeten voor een referendum over die wet. "Er komt snel een online teken-applicatie", zeggen de initiatiefnemers van zo'n referendum.

Op weblog GeenStijl verscheen het eerste bericht over de mogelijkheid tot het houden van een referendum over de wet. De site noemt de donorwet "een kroonjuweel van een referendum-onderwerp", omdat het over een ethische kwestie gaat die voor niemand te moeilijk is. "Het gaat over je eigen lichaam", onderstreept de site, die tevens hoopt op een goed debat en veel nieuwe registraties in het donorregister. 

Inleidende verzoeken kunnen per post worden ingediend door het formulier op de site van de Kiesraad in te vullen en uit te printen. Via Twitter en in de commentsectie van GeenStijl.nl kwamen echter al snel veel vragen binnen over de mogelijkheid tot het digitaal ondertekenen van zo'n verzoek. "Tijdens het Oekraïnereferendum kon je het online invullen en verzenden", merkt iemand op. "Waarom nu dan niet? Die techniek bestaat toch?" Een telefoontje naar de initiatiefnemers bracht opheldering. 

"Er komt snel een online teken-app", laat programmeur Geert-Johan Riemer weten. "We hopen die internetachtige constructie na de Paasdagen snel online te hebben, maar we willen eerst zeker weten dat alle servers goed beveiligd zijn, alle persoonlijke informatie die mensen invullen versleuteld wordt verstuurd en opgeslagen, en dat alle privacywaarborgen op hun plek zijn. Zo'n democratisch project is immers geen kantklossen. Maar vanaf  komende week kan de aanvraag dus ook digitaal!" Goed om te weten voor wie geen postzegels meer in huis heeft.

Diverse media berichtten al snel over de mogelijkheid tot het houden van een donorreferendum. Onder anderen De Telegraaf, De Volkskrant, de NOS, Algemeen Dagblad en Elsevier schreven erover. Of straks de 300.000 handtekeningen van de tweede, zes weken durende termijn gehaald kunnen worden, is de grote vraag. "Het is een behoorlijke drempel, maar met een digitale applicatie zouden de eerste 10.000 inleidende verzoeken toch wel vlot moeten lukken", denkt Riemer. Dat minimale aantal moet op 27 april uiterlijk binnen zijn bij de Kiesraad.

Plaatje: laatste frame uit deze Dingeman-strip.

Hee kijk eens wat we nu gevonden hebben. De nieuwe donorwet staat eindelijk in het Staatsblad, en is dus referendabel!

En wat een kroonjuweel van een referendum-onderwerp is die donorwet! Ga maar na: het gaat over grondrechten van alle Nederlandse burgers, het is meteen een referendum over het referendum en een referendum over de donorwet levert heel veel aandacht en dus nieuwe aanmeldingen op voor orgaandonatie en donorschap (kijk hier een linkje naar het donorregister, maak ff een keuze joh). De wetswijziging van D66 is bovendien perfect in een voor- of tegen-vraag te gieten: 'Bent u voor of tegen een actief donorregistratiesysteem?' En niemand kan zeggen dat het 'te moeilijk' is of dat je 'er geen verstand van hebt' of 'niet geïnformeerd bent', want het gaat over je eigen lichaam. Als D66 echt voorstander was van een bindend correctief referendum, hadden ze over hun eigen initiatiefwet voor actieve donorregistratie ook wel zélf een referendum kunnen uitschrijven, zo mooi is dit onderwerp voor een volksraadpleging. 

En het kan nog hè, de Wet raadgevend referendum is nog niet afgeschaft. Demonstreren op het Malieveld is zo vorige eeuw, we hebben nu juist die referendumwet om de burger toegang tot het spel te geven. Spandoeken en tomaten tegen het raam zijn speldenprikjes die ze niet voelen in Den Haag, maar een referendum - oh jongens! Of het nou over EU Grondwetten, Associatieverdragen of Sleepwetten gaat: de drumroll van de democratische inspraak blijft nooit onopgemerkt en roffelt heel lang na in de Haagse Wandelgangen. Daarom willen ze 'm zo graag weer van ons afpakken - hij wérkt namelijk. Ja, waarlijk. Deze dag van nationaal optimisme, in het weekend van de wederopstanding, is een Goede Vrijdag om een inleidend verzoek te tekenen voor het houden van een referendum over de Wet op de orgaandonatie. Laten we deze laatste kans aan ons voorbijgaan? Vrij land. Kies maar...

Het is onmogelijk om er een enerzijds/anderzijds van te maken. Bij de expertmeeting over de afschaffing van het referendum, waren alle deskundigen redelijk unaniem: deze quick&dirty intrekking is niet verstandig en niet redelijk.

Het was al een hoopvol dingetje dat de Eerste Kamer überhaupt om een expertmeeting vroeg om de intrekking van de referendumwet van een wetenschappelijk kader te voorzien (en dus niet dezelfde haast aan de dag legt als de Tweede Kamer), maar dat de inbreng van de genodigde deskundigen zo scherp de redelijkheid van referendumbehoud zou schetsen, heeft zelfs ons nog verbaasd. Er was kennelijk, zo viel ook Niesco Dubbelboer op, "geen pro-afschaffen-van-referendum hoogleraar te vinden voor deze hoorzitting."

Het bekende jargon vloog uiteraard weer gretig over tafel: hoogopgeleid, laagopgeleid, kloof, burger, bestuur. Maar allemaal werden ze gebruikt in een context waarmee het kabinet de oren werd gewassen. Deze manier van afschaffen - met stoom en kokend water - is niet kies, niet fatsoenlijk, wekt wantrouwen en ontbeert politieke verantwoording en verantwoordelijkheid, waarbij het niet referendabel maken van de intrekkingswet ook nog eens morrelt aan de rechtszekerheid van de burger. "Waarom zou je dat als wetgever niet willen, en waarom ben je daar zo bang voor?", vroeg hoogleraar Algemene Rechtswetenschap Roel Schutgens zich af.  

De coalitie kreeg er goed van langs (citaten bij Niesco). Andersom kreeg het referendum als instrument juist veel lof.

Nee, het Oekraïnereferendum was niet foutloos, of zelfs slordig. Maar is dat juist geen argument vóór verder experiment, vroegen de experts zich af. Daarbij beschreven ze het referendum als een waardevolle aanvulling die lager- en middelbaar opgeleiden juist beter bij politieke besluitvorming betrokken houdt, en werd er geconstateerd dat het Sleepwetreferendum al een veel rustiger, soepeler en gestructureerder verloop kende dan de generale repetitie die het Oekraïnereferendum was. Waarom dan de geplande evaluatie van de referendumwet, die deze zomer uiterlijk gehouden moest worden, niet afwachten en toch meteen tot afschaffing overgaan?  Intrekking van de referendumwet, hoewel inhoudelijk voor verbetering vatbaar, "legt een hypotheek op de toekomst" en is "onnodig bruusk", meende hoogleraar bestuurskunde Frank Hendriks.

De vraag is of alle inbreng, die in onze oren klonk als een combinatie van vakkennis en rationele beschouwing, de Eerste Kamer kan bewegen om de intrekkingswet te verwerpen, of tenminste te voorzien van de voorwaarde dat de afschaffing van het referendum referendabel moet zijn. De Senaat bedrijft als chambre de réflexion zogenaamd geen politiek, maar we hebben net gezien hoezeer een zeer sterke lobby haar effect niet miste op de uitkomst van de stemming over de donorwet. 

Daarover gesproken: die wet zou een perfect onderwerp zijn voor een referendum. Het is niet zozeer een politieke kwestie, maar veel meer een ethische afweging die alle burgers aan gaat. De wet raakt aan grondwettelijke rechten op privacy en de onaantastbaarheid van het lichaam. En als je op zoek bent naar meer donorregistraties, is een referendum over dat onderwerp het perfecte middel om meer kennis over de kwestie in de samenleving te brengen.

Zoals politicoloog Philip van Praag het vanmiddag, geparafraseerd, omschreef: Laag- en middelbaar opgeleiden hechten veel waarde aan het raadgevend referendum, omdat veel politieke besluiten over hun hoofd heen gaan. Met participatie via referenda krijgen ze meer vertrouwen in genomen besluiten. En er is geen ander instrument bekend dat zo veel bereik genereert onder kiezers in een democratie.

Daar willen we aan toevoegen dat ieder referendum voeding geeft aan een levendig maatschappelijk debat over het voorliggende onderwerp. Bij het Oekraïnereferendum pakte, kort door de bocht gezegd, 'laag- en gemiddeld opgeleid rechts van middelbare leeftijd' de winst. Bij het Sleepwetreferendum was het juist, wederom kort door de bocht, 'jong hoogopgeleid links' dat zich kon laten gelden. Het referendum is voor iedereen, willen we maar zeggen. Net als de democratie, die is ook niet alleen voor de boven ons gestelden. Vooral niet als die uitdrukking steeds exclusiever synoniem wordt met 'hoogopgeleiden'.

De Eerste Kamer mag gaan nadenken over de input van vanmiddag. Volgende ronde, het voorbereidend onderzoek, staat voor 17 april op de agenda van de Senaat.