Geenstijl

“The end of the pandemic will not be televised”, we zullen het zelf moeten beslissen

Na twee jaar blindstaren op cijfers, die nooit het hele verhaal vertellen, is het al lang voorbij de juiste tijd om Yorick en Marino en alle andere blindstaarders op groenrode bolletjes bij de restvaccins in de kliko te knikkeren. We kunnen onszelf wel citeren (en dat doen we hier dan ook maar gewoon: "Dat cijfers het hele verhaal zouden vertellen, is een grove misvatting: volg de mentale effecten van corona en je komt in een heel ander universum van het menselijk wezen."), maar we kunnen ook een schitterend stuk uit het prestigieuze (altijd belangrijk om dat bijvoeglijk naamwoord te gebruiken om duh wetuhschap meer gewicht te geven - red.) British Medical Journal integraal vertalen. Het is niet heel lang en je hoeft geen viroloog, epidemioloog of überhaupt meer dan een mavoklantje te zijn om het te begrijpen, maar wie alvast de executive summary wil, het stuk is samen te vatten tot DEAUD AAN DE DASHBOARDJES! Integrale vertaling hieronder. En nu weer zo snel mogelijk normaal doen svp.

Dashboards met pandemie-statistieken hebben onze beeldschermen gedomineerd en geholpen om covid-19 te traceren, maar David Robertson en en Peter Doshi verklaren waarom ze niet zullen helpen om het einde van de pandemie te definiëren.

Aan het begin van 2021 leek de coronapandemie bezig aan een aftocht. Discussies en voorspellingen over ‘heropening’ en een ‘terugkeer naar normaal’ en het bereiken van groepsimmuniteit vulden de luchtwegen. Maar het optimisme werd de kop ingedrukt toen het aantal besmettingen en sterfgevallen steeg in India, Brazilië en elders. De aandacht ging naar nieuwe varianten van het SARS-CoV-2-virus, meest recentelijk naar omicron. Net toen we dachten dat het einde in zicht was, werd de horizon vertroebeld door nieuwe uitzichtloosheid.

In tegenstelling tot eerdere pandemieën wordt covid-19 uitgebreid gevolgd via dashboards die trachten om de real-time bewegingen en effecten van het coronavirus te traceren. Ze registreren testresultaten uit labs, ziekenhuis- en IC-opnames, overdrachtsaantallen en, recenter, toegediende aantallen vaccins.

Deze dashboards, met hun panelen vol cijfers, statistieken, epidemische curves en heat maps, hebben onze televisieschermen, computers en smartphoneschermen gedomineerd. In hun kern projecteren ze een aantrekkelijke objectiviteit, met data om je aan vast te houden in tijden van onzekerheid en angst.

Ze hebben bijgedragen aan de conceptualisatie van de noodzaak tot snelle indamming en controlering van het virus, ze stuurden publieke sentimenten, voedden de druk voor tegenmaatregelen en hielden een aura van noodzaak intact. De dashboards bieden een gevoel van controle op het moment dat het aantal gevallen afneemt na de invoering van bepaalde maatregelen, maar kunnen ook machteloosheid en dreigende catastrofe versterken wanneer de besmettingen stijgen.

**Het probleem met het definiëren van het einde van een pandemie
**Er is geen universele definitie van de epidemiologische waarden die het einde van een pandemie duiden. Bij welke waarde van welke metrische eenheid weten we wanneer de pandemie daadwerkelijk voorbij is? Wereldgezondheidsorganisatie WHO heeft de covid-19-pandemie uitgeroepen, maar wie vertelt ons wanneer hij is afgelopen?

De alomtegenwoordigheid van dashboards heeft bijgedragen aan het gevoel dat de pandemie voorbij is wanneer alle indicatoren dan wel tot nul zakken (besmettingen, ziektes, doden) of de 100 bereiken (het percentage gevaccineerden). Maar pandemieën van luchtwegvirussen in de afgelopen eeuw laten zien dat het einde nooit duidelijk te markeren is en dat de afloop van een pandemie beter te verklaren is vanaf het moment dat het normale sociale leven weer wordt opgepakt, niet met het bereiken van specifieke epidemiologische doelen.

Pandemieën van luchtwegvirussen werden in de afgelopen 130 jaar steevast opgevolgd door seizoensgolven van het virus die gevoed werden door een virale endemiciteit die doorgaans standhield tot de volgende pandemie. Wat zakt, komt weer omhoog en de daaruit voortvloeiende moeilijkheid om de einddatum van een pandemie te markeren is terug te zien in historische en epidemiologische literatuur. Hoewel veel wetenschappers de Spaanse Griep beschrijven als een gebeurtenis in drie golven tussen 1918 en 1919, zijn er ook talloze historische vertellingen die verwijzen naar een verloop van 1918 tot 1920, meestal met inclusie van een vierde golf.

Een vergelijkbare situatie is te zien bij de Aziatische Griep in het midden van de vorige eeuw: die pandemie wordt breed beschreven als een gebeurtenis die twee golven telde tussen 1957 en 1958, maar anderen noteren ook een derde golf - en markeren daarom het een einde van die pandemie pas in 1959.

Soms hogere sterftecijfers in inter-pandemische jaren dan tijdens een pandemie
Deze variatie in het tijdsverloop van historische pandemieën benadrukt de onnauwkeurige aard van het gebruik van sterftecijfers in het bepalen - zelfs achteraf - van het ‘einde’ van een pandemie en het begin van een endemisch interbellum. Het Amerikaanse Center for Disease Control (CDC) verklaart bijvoorbeeld vandaag de dag dat ongeveer 100.000 Amerikanen zijn overleden per griep-pandemie in 1957 en 1968. Maar deze schattingen omvatten ook overlijdens die volgens de meeste mensen tussen of na de pandemieën voorvielen (respectievelijk 1958-1960 en 1968-1972).

De neiging, die door dashboards wordt versterkt, om het einde van een pandemie te laten samenvallen met het moment waarop het aantal zieken of doden tot nul is gedaald, staat op gespannen voet met de historische bewijzen dat een substantieel deel van de griepcijfers en -sterfte seizoen na seizoen blijven voorvallen tussen pandemieën in.

In het inter-pandemische griepseizoen van 1928-1929, bijvoorbeeld, werden meer dan 100.000 gevallen van oversterfte in de Verenigde Staten gemeten en toegeschreven aan de A/H1N1 (ofwel de Spaanse Griep van 1918), en dat bij een bevolkingsaantal van een derde van het aantal van vandaag.

Daarnaast is het een uitdaging om onderscheid te maken tussen doden die tijdens de pandemie zijn gevallen, en welke in de inter-pandemische periode. Het onderscheid is niet triviaal, aangezien oversterfte de klassieke meeteenheid is om de zwaarte van een griep te bepalen. Inter-pandemische jaren hebben soms hogere sterftecijfers gekend dan seizoenen in een pandemie die daarop volgde, bijvoorbeeld in het griepseizoen van 1946-1947, dat vooraf ging aan de pandemie van 1946-1947. Ergo: het einde van een pandemie kan niet per definitie worden gedefinieerd aan de hand van een afwezigheid van oversterfte die wordt geassocieerd met het pandemische pathogeen:

Een andere manier waarop we het einde van een pandemie kunnen afkondigen is door het herijken en verlichten van publieke gezondheidsmaatregelen. Tijdens eerdere pandemieën zijn maatregelen vluchtiger en minder opdringerig geweest dan de coronamaatregelen. 

Zelfs tijdens de catastrofale Spaanse Griep - die verhoudingsgewijs drie keer zo veel mensen de dood in joeg dan covid-19, met een gemiddelde sterfteleeftijd van 28 jaar - werd het gewone leven sneller hervat, wellicht omdat er geen weinig andere opties waren. In een tijd zonder internet, Thuisbezorgd en Deliveroo of Zoom- en Teams-meetings, was wijdverspreide en langdurige sociale afstand simpelweg niet mogelijk. Overigens blijft dat vandaag de dag ook gelden voor veel arbeiders die als “essentieel” worden geduid.

Maar een korte blik op pandemieën in de Amerikaanse geschiedenis leren ons dat er geen vaste of deterministische relatie is tussen de pathogeniciteit van een virus en de intensiteit of langdurigheid van publieke gezonheidsinterventies.

In vergelijking met eerdere pandemieën heeft covid-19 een niet eerder geziene ontregeling van ons sociale leven veroorzaakt. Sinds mensenheugenis hebben volkeren de tragedie van ziekte en onverwachte dood ondergaan, zowel in pandemieën als daarbuiten, maar covid-19 is historisch gezien uniek in de omvang waarmee de onderbrekingen en hervattingen van het sociale leven zo nauw verbonden werden aan epidemiologische cijfers:

Nieuwswaarde bepaalt de lengte van een pandemie
Hoewel grafische duidingen en weergaven van epidemieën al eeuwen worden gebruikt, is covid-19 de eerste waarbij real time dashboard de publieke ervaring hebben gevormd en verzadigd.

Sommige historici hebben opgemerkt dat pandemieën niet aflopen op het moment dat virusoverdracht stopt, “maar eerder op het moment dat de aandacht voor het virus verslapt bij het grote publiek en volgens de beoordeling van bepaalde media en politieke elites die dergelijke aandacht vormgeven - en dan stopt de nieuwswaardigheid van het virus.”

Pandemiedashboards zorgen daarentegen voor onuitputtelijke brandstof, die verzekert dat covid-19 continu nieuwswaardig blijft, ook als de dreiging laag is. Hierdoor zou het kunnen dat een pandemie verlengd wordt door het gevoel van afsluiting of een terugkeer naar het normale, pre-pandemische leven in te perken.

Het uitschakelen van, of onszelf uitpluggen uit deze dashboards zou wel eens de meest krachtige actie kunnen zijn richting het beëindigen van de pandemie. Dat is niet ‘je hoofd in het zand steken’, maar vooral een erkenning dat geen enkele waarde, of een samengevoegde set waarden in een dashboard ons kan vertellen wanneer een pandemie voorbij is.

De geschiedenis leert ons dat het einde van een pandemie niet simpelweg volgt uit het bereiken van groepsimmuniteit of een officiële declaratie, maar dat het geleidelijk en in ongelijke tred zal verlopen, zodra samenlevingen hun totale bevangenheid door de schokkende negatieve gezondheidsgetallen los beginnen te laten.

Het einde van de pandemie begint niet in dashboards
Het einde van een pandemie is meer een kwestie van een beleefde ervaring, en is meer een sociologisch fenomeen dan een biologische. Dashboards, derhalve, die geen mentale gezondheid meten, noch de impact op het onderwijs of de langdurige ontzegging van warme sociale banden - zijn niet het gereedschap die het einde van een pandemie duiden.

Zeker gezien de manier waarop samenlevingen dashboards zijn gaan gebruiken, zijn het mogelijk wel gereedschappen geworden die een terugkeer naar normaal voorkomen. Pandemieën - zeker die van virale luchtweginfecties - eindigen simpelweg niet op een voor dashboards ontvankelijke manier. Veel meer dan een dramatische “einde”, doven pandemieën langzaam uit wanneer samenlevingen zich aanpassen aan het bestaan van het nieuwe virus en het sociale leven terugkeert naar een normale status.

De coronapandemie, een uitzonderlijke periode waarin ons sociale leven omver geworpen werd, zal pas over zijn wanneer we onze schermen uitzetten en besluiten dat andere kwesties onze aandacht waard zijn.

In tegenstelling tot het begin van de pandemie, zal het einde ervan niet op televisie worden uitgezonden.