Geenstijl

GS onderzoekt: VWS gebruikt software die documenten kan lakken, maar ook beter doorzoekbaar maakt. Wob-verzoeken zouden dus sneller afgehandeld en geopenbaard kunnen worden. Maar dat wil Hugo niet...

De Ruttedoctrine was ook voor het vertrek van de halve cast al een erg slechte film. Maar nu stoppen ook de mensen ermee die achter de schermen werkten aan al die stunts en special effects: de wob-ambtenaren, die met hun zwartgelakte bladzijden kleur gaven aan de zo beteurde beeldvorming over de demissionado's in Vak K . Al die excuses van Hugo (en Mark) zijn allemaal nepnieuws en desinformatie.
Ze zijn niet overwerkt omdat ze niks kunnen vinden, of randje burnout door de polarisatie in de samenleving. Hun werk is leuker en belangrijk, zeker nu. Een hele eer. En bepaald geen moderne slavernij of zoeken naar spelden in papierbergen, 'meer dan je in een mensenleven kan doorkomen' stelde Hugo de Jonge in het laatste coronadebat. Hij wil daar zijn ambtenaren tegen beschermen, wimpelde hij Wybren van Haga af, toen die om openbaarheid van informatie vroeg.

Na flink onderzoek (veelal in via de Wet openbaarheid van bestuur opgevraagde documenten) concludeert GeenStijl, onder voorbehoud van lakstift: de vicepremier verspreidde in de Ridderzaal nepnieuws, middenin een parlement. Want in werkelijkheid kunnen de ambtenaren van VWS dankzij de komst van RoboWob al dat tijdrovende en geestdodende werk automatiseren. Zelfs op Algemene Zaken kunnen ze tegenwooridig met een paar zoekopdrachten elke mistige herinnering van de demissionaire premier opnieuw activeren.

Hugo de Jonge wist vorig jaar niet hoe snel hij de WOB buiten werking moest stellen na het begin van de pandemie. Want VWS zou worden bedolven onder verzoeken. Naar nu blijkt, waren dat er vorig jaar juno welgeteld NEGEN. In een rechtszaak die Nieuwsuur aanspande (en won) tegen VWS, stelde de landsadvocaat half juni '21 dat in anderhalf jaar tijd 191 verzoeken binnenkwamen. Dat is gemiddeld over die periode lager dan in 2019. Ook op andere ministeries valt het best mee, als je bedenkt dat alleen al op VWS ongeveer 5000 ambtenaren werken.

Volgens Hugo kun je het 'in een heel mensenleven' nog niet voor elkaar krijgen om de papierwinkel te doorgronden die zijn ministerie heeft geproduceerd sinds het uitbreken van de pandemie. Bij het speuren naar stukken stuitten zijn ambtenaren immers op 800.000, wat zeg ik, meer dan een miljoen, nee, maar liefst een whopping 2,5 miljoen verschillende documenten. Met dit excuus worden onderste-tegel-lichtende journalisten als Pieter Klein en het team van Nieuwsuur afgescheept. Hij herhaalde het twee weken geleden nog in de Tweede Kamer.

Een fraai staaltje van desinformatie. Want de ambtenaren beschikken over full-text zoekmachines. Ook in de mailarchieven waar volgens Hugo alles in staat. Dat kon al jaren, maar vorig najaar kregen de Wob-ambtenaren van VWS daar een nieuwe app voor: ZylabONE. Het is een systeem dat met zelflerende algoritmes gigantische hoeveelheden documenten doorzoekbaar maakt en automatisch ordent. Het programma haalt bijvoorbeeld alle dubbele documenten eruit. En wat voor bestandsformaat ook, in dit systeem maakt elke Sywert vindbaar. Dat bespaart niet alleen veel, maar ook vervelend werk. De tijd die nodig is voor afhandeling van een verzoek om openheid, daalt tot wel 90 procent!

Maar het allermooiste is toch wel dat ROBOWOB daarna in een klik en een zucht privégegevens volledig automatisch weglakt. Kortom: alle middelen om een Wob-verzoek weg te lakken zijn beschikbaar, maar andersom kunnen de ambtenaren van Hugo dus ook véél sneller alle 2,5 miljoen documenten doorzoeken dan Hugo doet voorkomen.

Dankzij ZyLAB wisten de Wob-ambtenaren op VWS vorig najaar al dat ze van de 800.000 pagina's waar Hugo mee schermde, tweederde niet eens hoefden in te kijken. Dat de minister überhaupt wist dat er zoveel stukken zijn, dankt hij ook aan de software. 

Maar waarom verzwijgt hij dan dat ZyLAB naast dit zoekwerk vooral zo geliefd is onder ambtenaren (die houden zelfs tijd over om er reclame voor te maken), omdat het programma helemaal zelflerend alle gevonden documenten netjes rangschikt? Als je ctrl-f't op 'Sywert', verschijnen al zijn mailtjes, rekeningen en aanverwante stukken op je scherm. Of het nu verstopt zit in zip-bestanden in bijlagen of op een gescand bierviltje, 'we maken het allemaal doorzoekbaar'.

De afgelopen dagen bekeken we de instructievideo's, de verkoopdemonstratie en talloze uitnodigingen vanaf begin 2019 over deze Wob-tools. Dankzij de Rijksoverheid kan je na een update ook weglakken in wit, met een zwart randje eromheen. Of in grijs. 'Dat hebben we er speciaal ingebouwd', vertelt de accountmanager.

Groot voordeel: je kan ROBOWOB zelf helemaal op maat programmeren. Per naam, nummer of kernbegrip stel je dan hoe groot het weg  te lakken oppervlak is. Sinds het Rijk grote klant is, noemen de jongens van ZyLAB dit proces het 'voorlakken'. Je programmeert het er zo in, maar pas wel op: de les uit de toeslagenaffaire is dat je de menselijke maat in het oog moet houden. Maar voor parlementaire enquêtes is de viltstiftfunctie dus echt superhandig.

Vijftig mensen heeft Hugo momenteel in dienst, die met dit systeem werken. Als de minister niet weet of een brisant memo over de gezondheidsrisico's van een lockdown bekend was, dan is dat met ROBOWOB te controleren binnen maximaal een half uur. ZyLAB was vorig najaar al in gebruik, VWS kocht voor 6000 euro aan licenties in dit jaar. In tien jaar Wobstructie was er nooit een grotere anti-faxer dan Hugo. 

Dat is op zich al problematisch. Het wordt ronduit verdacht, wanneer je in die tijd -het jaar voor de verkiezingen- meer dan 3 miljard uitdeelt aan ondernemers, voor klussen die je had moeten en kunnen aanbesteden. Hugo verontschuldigde zich dat je in een crisis soms niet anders kan. Maar Sywert en de andere cowboys van de eerste maanden had de Rekenkamer in dit oordeel al lang door de vingers gezien. En dan is er nog een half miljard euro aan uitgaven die niet te koppelen zijn aan geleverde producten of diensten. 

Wanneer wordt zoiets ronduit verdacht? Het is voorlopig niet te staven met documenten. Maar vergeleken met wat wel gedrukt staat in Wob-stukken, is dat Hugo de Jonge twee weken geleden de Tweede Kamer in de maling nam, toen hij beweerde dat hij nooit een brisante nota gezien had, die Economische Zaken maakte over schadelijke gevolgen voor de gezondheid van een lockdown. "Er zijn zoveel documenten gemaakt, dat kan gebeuren, in de stroom van meer dan een miljoen documenten zal wel vaker een document mij niet bereiken, gelukkig maar."

In werkelijkheid is het ondenkbaar. Want elk gewobd document dat ook maar een beetje brisant is, moet worden gemeld in het maandelijks Interdepartementaal Wob Overleg, met juristen en woordvoerders van bewindslieden. Voorziet iemand politieke nattigheid, dan gaat het dossier onmiddelijk door naar het topberaad van SG's, de ceo's van de ministeries.

Uit de notulen van dit beraad -die zijn gewobd- blijkt zonneklaar dat Hugo weet dat hij fout zit. Dat was in de zaak van Nieuwsuur al duidelijk voordat VWS naar de rechter stapte. Op zitting beweerde de overheid dat het verzoek van de redactie draaide om 2,5 miljoen documenten. Maar als dat echt zo was, dan had Hugo het wegens niet te doen met een simpel briefje mogen afwijzen. Goed gebruik: al vanaf 2000  documenten.

Het is bovendiein nepnieuws. Want in het echt vroeg Nieuwsuur alleen een paar maandjes aan vergaderstukken van het OMT. Dat harkt de secretaresse van Gompie, ErnstraZeneca of het RIVM in tien minuten bij elkaar.

In het OMT zaten allemaal vertegenwoordigers uit sectoren door Hugo zijn gespekt, zonder dat hiervoor de gebruikelijke procedures werden gevolgd. Het is niet dat wij nu meteen willen beweren dat iemand daar de Kluytmans heeft belazerd. Maar zolang we de stukken niet hebben, kunnen we die mogelijkheid niet wegstrepen. 

Dat ligt niet aan de papierberg, en Hugo kan ook ophouden over zijn ambtenaren. Die hebben namelijk geen probleem met Robowobben. Integendeel: dat hebben VWS-mandarijnen juist ZELF VOORGESTELD, bij een pilot in 2018:

In plaats van de gevraagde stukken te leveren, maakt Hugo op eigen houtje documenten openbaar over de coronacrisis. Dat is veel overzichtelijker, want media vroegen toch veelal dezelfde stukken op. In de Kamer is hij tot nu toe weggekomen met het verhaal dat dit de beste manier is om 'de snelheid er in te houden'. Maar met dat fabeltje hoeft Hugo bij de ambtenaren niet meer aan te komen. Daarom schrijft hij het er godbetert zelf maar bij, met pen. Hugo is bang dat zijn ambtenaren te hard moeten zoeken naar informatie, dus is het beter om in hoger beroep te gaan tegen het vrijgeven van die informatie.

Informatie waar de Kamer, en daarmee alle burgers van Nederland, recht op hebben. De software om het fluks openbaar te maken is er. De politieke wil ontbreekt.

Het ontbreekt in dit land aan kritische journalistiek. Zelfvoldane, innig met politieke partijen verweven publieke omroepen. Samenklittende uitgeverijen die door de staat betaald worden, onvoorwaardelijk links leunende journalisten die pluriformiteit niet herkennen als het in hun gezicht geslagen wordt en dus "het klimaat", "de migratie" of "de EU" als voldongen feiten behandelen die geen kritiek verdragen. Een overheid die onder de Rutte Doctrine alles zwart/wit weglakt in Wob-verzoeken, de burger het zicht op beleid belemmert en de soevereiniteit hoeksteen voor hoeksteen uitlevert aan supranationele "belangen".

Wat kunnen wij daar tegen doen? Niet alles. Maar wel iets. GeenStijl is een klein bedrijf met een groot bereik, dat surft op de waan van de dag. Onder die golven willen we naar parels duiken. De onderste stenen zoeken. Daar heb je duikers voor nodig, met expertise, tijd en geduld. Dat kost geld. Geld dat bij ons niet tegen de plinten omhoog klotst. Want geen staatssteun. Want niet woke. Want geen grote corporate suikerooms. Wil u meer, of minder onderzoek onder de oppervlakte? Dan kunt u dat regelen. U doet een duit in het zakje, wij zetten Wobbers en Gravers in.